21 marca 2019

Maurycy Beniowski - Słowak (?) na szerokich wodach

Przygotował: Ján Kendera

1. Portret Maurycego Beniowskiego

Maurycy August Beniowski (słow.: „Móric August Beňovský”, węg.: Benyovszky Móric), był podróżnikiem, żołnierzem, awanturnikiem, pierwszym królem Madagaskaru. Sławę zapewniły mu osobiste zapiski oraz prowadzony Pamiętnik, na podstawie których w roku 1790 została opublikowana w Londynie książka pt.:„Memoirs and Travels”, która szybko stała się bestsellerem i była przetłumaczona na wiele języków. Jego dziennik z podróży po północnym Pacyfiku był cennym źródłem informacji dla wielkich żeglarzy, takich jak James Cook oraz Jean La Perouse. Jest jednym z wielu Słowaków, o którego narodowość toczy się spór. Jako członek szlachty używał urzędowo języka węgierskiego, zaś istnieją źródła, które świadczą o nieformalnym używaniu przez niego języka/dialektu słowackiego. Zatem, można przypuszczać, że był Słowakiem mieszkającym na terenie Królestwa Węgier.

Maurycy A. Beniowski urodził się w 1746 r. w miejscowości Vrbové, dzisiejsza Słowacja, wówczas były to tereny Królestwa Węgier z początków władzy Marii Teresy von Habsburg. Pochodził on z wielodzietnej rodziny (13 rodzeństwa, w tym przyrodnie) utrzymywanej przez ojca Samuela Beniowskiego, pułkownika węgierskich husarów oraz matkę Annę Różę wywodzącą się z bogatego rodu Révay. W wieku 15 lat wstąpił do wojska. Jego problemy z prawem rozpoczęły się kilka lat później, po śmierci rodziców, kiedy rozpoczęła się walka między rodzeństwem przyrodnim o majątki po matce. Wedle źródeł pochodzących z jego zapisków, w tym czasie walczył w wojsku austriackim o Śląsk, jednak nie przeszkodziło mu to w prowadzeniu konfliktu z rodziną i zajęciem części majątku matki w 1765 r., za co postawiono mu zarzuty przed sądem. By nie zostać skazanym, uciekł ze swoją kobietą Anną Z. Horsch do Polski, gdzie 20 maja 1768 r. wzięli ślub w miejscowości Wielkanoc, niedaleko Miechowa. Był świadom węgierskiego prawa, stanowiącego, że ten, kto nie stawi się na rozprawie i ucieknie za granicę, w razie powrotu zostanie natychmiastowo aresztowany bez wyroku sądu. W związku z tym, wiedział, że już nigdy nie będzie mógł wrócić do swojej ojczyzny.

W owym czasie, terytorium Rzeczpospolitej I było zagrożone i związek szlachty polskiej w obronie niepodległości utworzył Konfederację Barską w 1768 r. skierowaną przeciwko królowi Stanisławowi A. Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim. Konfederaci wypowiedzieli wojnę Rosji i walczyli o obronę powoli zajmowanych przez najeźdźców terytoriów Rzeczpospolitej, m.in.: Kraków, Jasną Górę, Lanckoronę czy Rzeszów. Walka przeciwko wojskom rosyjskim i królewskim trwała przez ponad cztery lata i wzięło w niej udział do 100 000 osób, jednak nie udało się uchronić tychże terenów i w 1772 r. doszło do pierwszego rozbioru Polski na podstawie umowy między Imperium Rosji, Imperium Habsburgów i Prus.

2. Mapa przedstawiająca I rozbiór Polski

Jak wynika z zapisków Maurycego Beniowskiego, dołączył on do Konfederatów i brał udział w walkach, w wyniku czego został wzięty do niewoli przez Rosjan i zesłany do Kazania, a po nieudanej próbie ucieczki, Bolszeriecka na Kamczatce. Tam, zaczął przygotowywać plan kolejnej ucieczki oraz spisku, dzięki którym jemu i pozostałym zesłańcom udało się opanować osadę oraz galeotę „Święty Piotr i Paweł” - mały okręt żaglowo-wiosłowy, na którego pokładzie znalazło się 96 osób, w tym 9 kobiet. Zaś Beniowski na jego maszcie zawiesił dwie flagi: Rzeczypospolitej i Królestwa Węgier.

3. Ilustracja przedstawiająca typowy okręt - Galeota

Uciekinierzy szukali odpowiedniej drogi do Europy i wybrali tą przez Pacyfik i Ocean Arktyczny, po czym ruszyli na południe. Tak rozpoczęła się wielka morska przygoda. Wspólnie odkryli kilka wysp w archipelagu Aleuty, a Maurycy Beniowski całą podróż udokumentował w swoim Pamiętniku. Opisał żeglugę wokół małych wysp japońskich w archipelagu Riukiu, czy wyspę Formosa – Tajwan. Jednak, ucieczka z krańców Syberii kończy się rozbiciem statku „Święty Piotr i Paweł” w Makau. W kronikach francuskich kolonistów Makau, zanotowano przybycie Beniowskiego i jego kompanów, jako rozbitków drewnianego pontonu pod flagami Węgier i Rzeczypospolitej. Brak środka lokomocji sprawił, że rozbitkowie musieli zostać w Makau, a sam M. Beniowski stał się obiektem zainteresowania tamtejszych Francuzów. Ci, zaoferowani opowieściami słowacko-węgierskiego uciekiniera proponują mu wyjazd do Paryża, w zamian za pomoc w skolonizowaniu wyspy Madagaskar. Król Francji przydzielił mu grupę żołnierzy, broń i zapasy na wybudowanie kolonii. 14 lutego 1774 r. statek z Maurycym Beniowskim na czele wpłynął do zatoki Antongila na Madagaskarze. Tam, rozpoczął budowę bazy Luisburg (na cześć króla Francji), jednak warunki okazały się być bardzo trudne: klimat, choroby i walki poszczególnych plemion przeciw Francuzom, spowodowały uzależnienie Luisburg od już skolonizowanej wyspy Reunion, leżącej na wschód od Madagaskaru. Beniowskiemu udało się mimo trudów i sprzeciwu gubernatora Reunion, po raz pierwszy w historii w 1776 r. zjednoczyć całą wyspę Madagaskar, za co w podzięce tamtejsi obywatele udzielili mu tytuł ampasakabé – Król. Miejscowi chcieli uniezależnienia się od Francuzów, jednak M. Beniowski przekonał ich, że wyłącznie gubernator Reunion jest dla nich problemem oraz zapewnił ich, że otrzymają wsparcie korony Francuskiej i nawiążą współpracę z Francją. Po czym Maurycy Beniowski zostawia wyspę bez króla i po raz drugi wyrusza w drogę powrotną na stary kontynent. M. Beniowski jak obiecał, tak uczynił i omówił w Paryżu problem z gubernatorem Reunion oraz negocjował podporządkowanie Madagaskaru pod jego przewodnictwem koronie francuskiej, jednak ostatecznie nie uzyskał poparcia. Na wieść o wyczynach podróżnika, królowa Maria Teresa postanowiła unieważnić wszystkie zarzuty postawione niegdyś przeciw niemu oraz udziela mu tytuł hrabiego i godło. Dumny hrabia Beniowski zakupił rezydencję w miejscowości Beckovská Vieska i przez pewien czas oddał się spokojnemu życiu u boku swej żony.

Bliski nam już podróżnik i globtroter zawierał różne znajomości i przyjaźnie, a do grona jego bliskich dołączył sam Benjamin Franklin, który wówczas był ambasadorem Stanów Zjednoczonych w Paryżu, a jego głównym zadaniem w Europie było negocjowanie traktatu pokojowego USA z Anglią, czego wynikiem było podpisanie w 1783 r. w Paryżu pokoju wersalskiego kończącego wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Maurycy Beniowski znany ze swojego tupetu, wielkich wizji i doświadczenia chciał wspomóc armię amerykańską i wyjechał do USA jeszcze w 1782 r., gdzie zaproponował prezydentowi Jerzemu Waszyngtonowi stworzenie Legii Cudzoziemców do walki o niepodległość, jednak spotkanie nie przyniosło skutków. Ten się nie poddał i zawarł umowę z amerykańską firmą w celu rozpoczęcia handlu z Madagaskarem (najprawdopodobniej z niewolnikami). Z tej okazji, M. Beniowski wypływa w kierunku „swojej” wyspy, ale zła pogoda zmusza go do krótkiego postoju w Brazylii. Po 9 latach od ostatniego pobytu, nasz bohater dopływa do Madagaskaru, a tubylcy witają swojego „króla” z honorami. Beniowski niezwłocznie rozpoczął budowę bazy o nazwie nawiązującej do jego imienia - Mauretania.

4. Mapa przedstawiająca Madagaskar w XVII w.

Na wieść o powrocie na wyspę i planach podróżnika, Francuzi odwracają się przeciwko niemu i rozpoczynają walkę o terytorium Madagaskaru. Mieszkańcy, na czele ze swoim ampasakabé długo się bronili, jednak nie mieli żadnych szans w starciu z francuskimi armatami… i tak 23 maja 1786 r. jeden z pocisków trafia śmiertelnie Maurycego Beniowskiego, tym samym kończąc niezwykle ciekawą historię słowacko-węgierskich podbojów. Po jego śmierci Madagaskar owładnięty był przez piratów, którzy bezlitośnie wykorzystywali tubylców, robiąc z nich niewolników. Zapanował chaos i dopiero prawie sto lat później, w 1883 r. Francuzi objęli pełne panowanie nad wyspą.

Jak można przypuszczać, opowieści zapisane w Pamiętniku Maurycego Beniowskiego są jego wizją i narracją, które nierzadko mijały się z faktami. Wierzył jednak, że jego wkład w opis podbitych bądź odkrytych nieznanych wówczas lądów przyczyni się do zwiększenia jego pozycji i zyskania przychylności europejskich królów, którzy mogliby przekazać mu fundusze na wojsko, zapasy oraz okręty, potrzebne do spełnienia jego marzeń o kolonizacji. Poza inteligencją, sprytem i odwagą, odznaczała go również łatwość w nawiązywaniu kontaktów. Podczas pobytu w Londynie zaprzyjaźnił się z Jean Hyacinthe de Magellan, członkiem „The British Royal Society”, którego nazwisko nie jest przypadkowe, ponieważ podobno jego prapradziadkiem był sam Ferdynand Magellan, który opłynął jako pierwszy kulę ziemską. Po śmierci M. Beniowskiego, Jean de Magellan przechowywał jego zapiski, które postanowił przekazać Williamowi Nicholsonowi, w celu przetłumaczenia ich na j. angielski. Tym samym, po raz pierwszy opublikowano i wydano wspomnienia Maurycego Beniowskiego w książce pt.: „Memoirs and Travels” w 1790 r.

5. Strona tytułowa książki pt."Memoirs and Travels"

Zaledwie 7 lat później przetłumaczono ją na j. polski, jednak tłumacz próbował nadinterpretować jego dzieje i przedstawiał Beniowskiego, jako Polaka. Historia podróżnika zainspirowała wielu ówczesnych twórców, a sam Juliusz Słowacki napisał poemat dygresyjny o tytule „Beniowski”, którego treść nawiązywała do Konfederacji Barskiej. Dopiero po wielu latach ukazało się wiarygodne tłumaczenie zapisków podróżnika autorstwa Edwarda Kajdańskiego, wydane w 1995 r. W czasie, kiedy książka została po raz pierwszy wydana w Londynie, na terenach Królestwa Węgier zaczęła ożywać tożsamość narodowa Słowaków i na 40 lat przed oficjalną kodyfikacją języka słowackiego (1848 r.), Samuel Čerňanský przetłumaczył „Memoirs and Travels” na język słowacki! Zaś na język węgierski książka została wydana dopiero w 1888 r. i przetłumaczona przez Móra Jókai, jednak zawierała liczne błędy.

Historia Maurycego Beniowskiego inspiruje artystów do dziś a na jej podstawie powstało wiele filmów fabularnych oraz książek na całym świecie. Zaś ja, jako marynarz mam do niej szczególny sentyment i mogę być dumny, że mój rodak, jako pierwszy Europejczyk opisał Syberię, odkrył region północnego Yukon, wyspy Unimak i Okinawa oraz przepłynął wody wszystkich oceanów. Jego osoba jest przykładem, że my, obywatele państw Grupy Wyszehradzkiej, możemy podbijać wielkie wody i być podróżnikami mającymi wpływ na losy świata. A sam Maurycy Beniowski jest bohaterem zarówno Słowaków, Węgrów, jak i Polaków!

Bibliografia:

1. Pamäti a cesty I / IIMóric August Beňovský

2. Count Maurice de Benyovsky and the Central European literary reflections of his life and works Mgr. Miroslava Beňačková

3. https://sk.wikipedia.org/wiki/Móric_Beňovský

Źródła zdjęć i map:

1. https://turystyka.wp.pl/maurycy-beniowski-ten-polski-podroznik-zostal-wladca-madagaskaru-6125676455282817a

2. https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0

3. http://elsietchdeosul.blogspot.com/2013/08/de-repente-una-galeota.html

4. https://histmag.org/Maurycy-Beniowski-wladca-Madagaskaru-14248

5. Mieczysław Lepecki, Maurycy August hr. Beniowski, LSW Warszawa, 1996

Wybierz język: